ІШЛА ВАЙНА НАРОДНАЯ, СВЯШЧЭННАЯ ВАЙНА
Беларусь у розныя перыяды свайго існавання неаднаразова была арэнай разбуральных войнаў. У найноўшай гісторыі самай шырокамаштабнай і жорсткай стала Вялікая Айчынная вайна 1941-1945 гг.
Вялікая Айчынная вайна з’яўлялася найбольш значнай складовай часткай Другой сусветнай вайны 1939-1945 гг., вялася паміж Саюзам Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (Савецкім Саюзам, СССР), у склад якога ўваходзіла Беларусь (Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, БССР), і Германіяй з яе саюзнікамі ў перыяд з 22 чэрвеня 1941 г. па 9 мая 1945 г. на тэрыторыі Беларусі ваенныя дзеянні працягваліся з 22 чэрвеня 1941 г. па 28 ліпеня 1944 г.
Вайна пачалася ў выніку нападу Германіі на Савецкі Саюз і з боку народаў СССР насіла характар вызваленчай барацьбы супраць агрэсараў. Мэтамі нацысцкай Германіі з’яўляліся ваенны разгром СССР, наступная амаль поўная германізацыя еўрапейскай тэрыторыі Савецкага Саюза, знішчэнне і высяленне большай часткі яе насельніцтва. У адпаведнасці з планам вайны супраць СССР пад кодавай назвай «Барбароса» Германія яе саюзнікі (Італія, Румынія, Венгрыя, Фінляндыя) выставілі супраць савецкіх войскаў 190 дывізій, іх падтрымлівалі 4 паветраных флоту (усяго 5,5 млн. салдат і афіцэраў, 47,2 тыс. гармат і мінамётаў, каля 4300 танкаў і штурмавых гармат, 4980 баявых самалётаў). З савецкага боку ім супрацьстаялі значна меншыя сілы: 170 дывізій і 2 брыгады (2,9 млн.салдат і афіцэраў), 37,5 тыс. гармат і мінамётаў, 1800 цяжкіх і сярэдніх танкаў, 1540 баявых самалётаў новых тыпаў, на ўзбраенні меліся таксама лёгкія танкі і баявыя самалёты састарэлых канструкцый.
На пачатак чэрвеня 1941-га ва Узброеных Сілах СССР знаходзілася звыш 5,3 млн чалавек. З іх беларусы складалі каля 200 тыс.з пачаткам Вялікай Айчыннай вайны ў дзеючую армію было мабілізавана 500 тыс. нашых суайчыннікаў. Падчас вайны дзякуючы масаваму патрыятычнаму парыву на фронт добраахвотна сышлі дзясяткі тысяч чалавек з ліку эвакуяваных беларусаў. Больш за 700 тыс. жыхароў Беларусі папоўнілі Чырвоную Армію падчас вызвалення рэспублікі і на заключным этапе вайны. Усяго ў гады Вялікай Айчыннай вайны ў франтавым супрацьстаянні фашызму прынялі ўдзел больш за 1,3 млн беларусаў.
Сухапутныя войскі Германіі, прызначаныя для наступу на СССР, былі падзеленыя на тры аператыўна-стратэгічных аб’яднання — групы армій «Поўнач», «Цэнтр» і «Поўдзень». На Беларусь была накіравана самая магутная групоўка нямецкіх войскаў-група армій «Цэнтр» (на момант пачатку вайны — 50 дывізій і 2 матарызаваныя брыгады: непасрэдна ў баявых дывізіях 595 620 чалавек, 823 танкі, 11 027 гармат і мінамётаў пры падтрымцы 1677 баявых самалётаў; на працягу першага тыдня вайны колькасць дывізій была даведзена да 60).
Супрацьдзейныя ім войскі Заходняй асобай ваеннай акругі, ператворанай 22 чэрвеня ў Заходні фронт, налічвалі 52 дывізіі і 12 брыгад. Па стане на 1 чэрвеня 1941 г.у акрузе лічылася з улікам Пінскай ваеннай флатыліі і прызваных на ваенныя навучальныя зборы 673 472 чалавекі, мелася 2900 танкаў (2192 спраўных), 14 264 прылады і мінамёта, 1923 самалёта (з іх 303 новых тыпаў).
Нягледзячы на раптоўнасць удару, савецкія воіны праявілі выключны гераізм і стойкасць, на многіх участках змагаліся да апошняга патрона, неслі вялікія страты ў людзях, тэхніцы і ўзбраенні. На трэці дзень вайны апошнія падраздзяленні Чырвонай Арміі пакінулі Драгічын. Раён быў акупіраваны фашыстамі. Пачалося пакутлівае, поўнае жахаў і знявагі чалавечай асобы жыццё нашых людзей ва ўмовах акупацыйнага рэжыму і ўсталявання так званага «новага парадку». Была ліквідавана сістэма органаў Савецкай улады.
Да восені 1941 г. уся тэрыторыя БССР была акупаваная нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Акупанты расчлянілі тэрыторыю Беларусі, далучыўшы яе заходнюю частку да Усходняй Прусіі, паўночна-заходнюю да генеральнай акругі «Літва», паўднёвыя раёны, у т.л. і Драгічыншчыну, да рэйхскамісарыята «Украіна». І толькі адна трэцяя частка былой тэрыторыі рэспублікі склала генеральную акругу «Беларусь», якая разам з генеральнымі акругамі «Латвія», «Літва», «Эстонія» ўваходзіла ў рэйхскамісарыят «Остланд».
У Беларусі пад акупацыяй, якая доўжылася амаль тры гады, апынуліся каля 8 млн жыхароў і каля 900 тыс. савецкіх ваеннапалонных. Галоўным сродкам насаджэння свайго «новага парадку» нацысты абралі палітыку генацыду і масавага тэрору. Канцлагеры, турмы, гета дзейнічалі практычна ў кожным раёне Беларусі. Усяго ў межах рэспублікі было створана больш за 260 лагераў смерці і 350 месцаў прымусовага ўтрымання насельніцтва. Акрамя таго, у больш чым 186 населеных пунктах былі створаны яўрэйскія гета.
Беларускі народ не схіліў галаву перад бязлітаснымі захопнікамі і адказаў на палітыку генацыду стварэннем шматлікіх партызанскіх фарміраванняў і падпольных арганізацый. На тэрыторыі Драгічынскага раёна дзейнічала больш за 20 партызанскіх атрадаў.
На тэрыторыі Беларусі разгарнулася беспрэцэдэнтны па сваёй масавасці і зацятасці супраціў акупацыі. Вядучай формай усенароднай барацьбы стаў партызанскі рух, у якім прынялі ўдзел 374 тыс. партызан, у тым ліку прадстаўнікі розных народаў Савецкага Саюза і антыфашысты з іншых еўрапейскіх краін. У схаваных партызанскіх рэзервах штогод налічвалася больш за 100 тыс. чалавек. Існавалі цэлыя партызанскія зоны (іх мелася каля 30), тэрыторыю якіх немцам так і не ўдалося акупаваць. У канцы 1942 г. пад кантролем партызан знаходзілася 30% акупаванай тэрыторыі Беларусі, А да канца 1943 г. — 108 тыс. кв. км (59 %), у тым ліку 37,8 тыс. кв. км былі цалкам вольныя ад праціўніка. Супраціў акупантам стаў насіць арганізаваны характар, праходзіў пад кіраўніцтвам Цэнтральнага і Беларускага штабоў партызанскага руху.
У гады вайны на акупаванай тэрыторыі Беларусі самааддана працавалі Баранавіцкі, Беластоцкі, Брэсцкі, Вілейскі, Віцебскі, Гомельскі, Мінскі, Магілёўскі, Пінскі і Палескі абкамы партыі, а таксама міжрайкомы, райкамы і гаркамы КП(б)б, першасныя партарганізацыі ў партызанскіх атрадах і брыгадах і тэрытарыяльныя арганізацыі, а таксама многія гарадскія і пасялковыя партыйна-камсамольскія ячэйкі, якія налічвалі ў агульнай складанасці больш за 35 тыс. камуністаў. Актыўна дзейнічала ў тыле захопнікаў Камсамольска-маладзёжнае падполле: 10 абласных, 210 міжраённых, гарадскіх і раённых камітэтаў ЛКСМБ і больш за 5,5 тыс. першасных камсамольскіх арганізацый, якія аб’ядноўвалі звыш 95 тыс. камсамольцаў. Беларускія партызаны з гонарам выканалі задачы, пастаўленыя перад імі Радзімай. За тры гады гераічнай барацьбы ў тыле ворага, з чэрвеня 1941-га па ліпень 1944-га, яны забілі і паранілі каля 500 тыс. акупантаў і іх памагатых, пусцілі пад адхон больш за 11 тыс. варожых эшалонаў і 34 бронецягнікі, разграмілі 29 чыгуначных станцый, 948 штабоў і гарнізонаў ворага, падарвалі і знішчылі больш за 18,7 тыс. аўтамашын, узарвалі боле 300 тыс. рэек, 819 чыгуначных і 4,7 тыс. іншых мастоў, разбурылі звыш 7,3 тыс. км тэлефонна-тэлеграфных ліній сувязі, збілі і спалілі на аэрадромах 305 самалётаў, падбілі 1,3 тыс.танкаў і бронемашын, знішчылі 438 гармат рознага калібра і 939 ваенных складоў.
Вызваленне Беларускай ССР ад акупантаў стала магчымым пасля пераможных бітваў пад Масквой, Сталінградам, Курскай бітвы, якія пераламалі ход вайны на карысць Савецкай Арміі. У выніку стратэгічнага наступу Чырвонай Арміі ў 1943 годзе фронт наблізіўся да Беларусі. 23 верасня быў вызвалены першы раённы цэнтр-Камарын. У канцы верасня былі вызваленыя Хоцімск, Мсціслаў, Клімавічы, крычаў. 23 лістапада 1943 года быў вызвалены Гомель, куды адразу ж пераехаў ЦК КП(б)б, СНК БССР і БШПР. У студзені-сакавіку была праведзена Калінкавіцка-Мазырская аперацыя з удзелам Гомельскага, Палескага і Мінскага партызанскіх злучэнняў, у выніку якой былі вызваленыя Мазыр і Калінкавічы. Апошнім 28 ліпеня 1944 года быў вызвалены горад Брэст.
Улетку 1944 года, калі Чырвоная армія ўжо трывала ўтрымлівала стратэгічную ініцыятыву, была прадпрынятая Беларуская наступальная аперацыя «Баграціён». Кіравалі ёю Маршалы Савецкага Саюза А.М. Васілеўскі і Г.К. Жукаў. Задума яе складалася ў тым, каб прарваць абарону праціўніка, акружыць і знішчыць асноўныя сілы ворага на ўсход ад сталіцы Беларусі, а затым працягнуць наступ па кірунку да межаў Польшчы і Усходняй Прусіі. У выніку праведзенай аперацыі Чырвоная Армія ва ўзаемадзеянні з партызанамі разграміла нямецкую групу армій «Цэнтр». З савецкага боку ў аперацыі ўдзельнічалі 2,4 млн чалавек, больш за 36 тыс. гармат і мінамётаў, 5,2 тыс. танкаў і самаходных артылерыйскіх установак, каля 5,3 тыс. самалётаў. З нямецкага боку на лініі фронту знаходзіліся 1,2 млн салдат і афіцэраў, 9,5 тыс. гармат і мінамётаў, 900 танкаў і штурмавых гармат, 1,3 тыс. самалётаў. Пры наступе былі цалкам знішчаны 17 дывізій і 3 брыгады праціўніка, 50 дывізій пазбавіліся больш за палову свайго складу. Толькі ў мінскім катле была акружаная і разгромлена 105-тысячная групоўка нямецкіх войскаў, у Бабруйскай аперацыі — 40-тысячная. У баях за вызваленне краіны 39 беларусаў былі ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза. Позна ўвечары 3 ліпеня 1944 года Мінск быў вызвалены ад акупантаў. Драгічынскі раён быў вызвалены 17 ліпеня 1944 года.
Разгром нямецка-фашысцкіх войскаў у Беларусі ўвайшоў у гісторыю як адна з найважнейшых бітваў Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў. Агульныя страты немцаў летам 1944 года перавысілі тыя, якія яны панеслі на Волзе, пад Сталінградам. На тэрыторыі нашай рэспублікі былі знішчаныя звыш 381 тыс. і ўзятыя ў палон 158 тыс. гітлераўскіх салдат, афіцэраў і генералаў.
За гераізм і адвагу, праяўленыя ў барацьбе супраць нямецка-фашысцкіх акупантаў у тыле ворага, каля 140 тыс. беларускіх партызан і падпольшчыкаў узнагароджаны ордэнамі і медалямі СССР, 91 з іх удастоены звання Героя Савецкага Саюза. 74 беларусы сталі поўнымі кавалерамі ордэна Славы. У 1974 годзе за ўклад у перамогу ў Вялікай Айчыннай вайне вышэйшай ступені адрознення — звання «Горад-Герой» з уручэннем ордэна Леніна і медаля «Залатая Зорка» — удастоены г.Мінск. Да гэтага, у 1965 годзе, звання «крэпасць-герой» з уручэннем ордэна Леніна і медаля «Залатая Зорка» ўдастоена Брэсцкая крэпасць. Ордэнам Айчыннай вайны I ступені ўзнагароджаны Магілёў, Орша і Барысаў. Шэраг гарадоў Беларусі ўзнагароджаны вымпелам»за мужнасць і стойкасць у гады Вялікай Айчыннай вайны».
Беларусы — адна з найбольш пацярпелых у выніку вайны Нацый. За тры гады было разбурана і спалена звыш 11 тыс. населеных пунктаў, людскія страты склалі 3 млн чал., на прымусовыя работы было вывезена каля 400 тыс. чалавек (у тым ліку 24 тыс. дзяцей). прамой матэрыяльны ўрон, нанесены Беларусі акупацыяй, вылічаецца ў 75 млрд рублёў (у цэнах 1941 г.), што ў 35 разоў перавышала бюджэт рэспублікі 1940 г. Мінімальная сума матэрыяльнай шкоды складае 43,5 тысячы тон золата альбо па цяперашнім курсе даляра ЗША — не менш за $2 трлн 300 млрд.
Агульныя страты прамысловасці склалі 6 225 млн рублёў (у цэнах 1941 г.). Эканоміка Рэспублікі па прамысловых і энергетычных магутнасцях была адкінутая на ўзровень 1913 г. акупанты спалілі і разбурылі 100 465 прамысловых вытворчых будынкаў. Было знішчана або вывезена ў Германію 10 338 прамысловых прадпрыемстваў, уключаючы ўсе буйныя электрастанцыі (85% іх даваеннай колькасці). Надзвычайная Дзяржаўная камісія па расследаванні злачынстваў нямецка-фашысцкіх захопнікаў ўстанавіла, што маёмасны ўрон сельскай гаспадарцы склаў 22 471,9 млн рублёў. Было знішчана 10 тыс. калгасаў, 92 саўгасы, 316 машынна-трактарных станцый, 1200 тыс. сельскіх будынкаў, у тым ліку 421 тыс. жылых дамоў калгаснікаў.
Варварскімі метадамі планава знішчаліся і раскрадаліся ўстановы культуры і навукі, адукацыі. Паводле дадзеных надзвычайнай Дзяржаўнай камісіі, з 1941 г.па 1944 г. было знішчана 10 музеяў, шкода склала 163,4 млн рублёў. Акрамя таго, было разрабавана яшчэ 8 беларускіх музеяў. У краіны Цэнтральнай і Заходняй Еўропы былі вывезены многія творы беларускага, рускага і заходнееўрапейскага мастацтва. Амаль цалкам была знішчана Рэспубліканская сістэма бібліятэк, разрабаваны яе кніжны фонд, які складаў 10 млн экзэмпляраў. Толькі з фондаў дзяржаўнай бібліятэкі БССР ім. Леніна (у 1941 г. налічвалася 2 млн тамоў) было згублена больш за паўтара мільёна тамоў, сярод якіх рэдкія і старадрукаваныя выданні, рукапісы. Сёння каля 1 млн тамоў застаюцца ненайденными. Разбурэнню падвергліся 5 тыс. тэатраў і клубаў. Акупантамі былі знішчаныя Беларуская акадэмія навук і 24 навуковыя ўстановы.
За гады вайны былі спалены і разбураны 8825 з 12 294 школ. Матэрыяльныя страты, нанесеныя ўстановам адукацыі Рэспублікі, склалі 4,6 млрд рублёў.
Перамога над ворагам у Вялікай Айчыннай вайне была дасягнута цаной вялікіх ахвяр і незаменных страт беларускага народа. Нямецкія захопнікі пакінулі пасля сябе жудасны крывавы след, бяды і нябачанае спусташэнне. Гэта быў загадзя распрацаваны, абдуманы і мэтанакіраваны план генацыду, знішчэння людзей, разрабавання нацыянальнага багацця краіны, ліквідацыі дзяржаўнага ладу. На захопленай тэрыторыі нацысты адкінулі ўсе міжнародныя прававыя нормы. Злачынствы акупантаў па сваёй масавасці і страшнай жорсткасці не ведалі сабе роўных у найноўшай гісторыі Беларусі. Расследаваннем злачынстваў акупантаў і высвятленнем памераў шкоды, нанесенай імі ў гэтай вайне, займалася спецыяльна створаная надзвычайная Дзяржаўная камісія, якая будавала свае высновы на аснове дакументальных сведчанняў. На тэрыторыі Беларусі гэтая праца вялася з пачатку 1944 г.
Расследаванне працягнула Генеральная пракуратура Рэспублікі Беларусь, якая 9 красавіка 2021 г.распачала крымінальную справу па факце генацыду насельніцтва Беларусі падчас Вялікай Айчыннай вайны.
Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь Аляксандр Рыгоравіч Лукашэнка 5 студзеня 2022 г. падпісаў Закон «аб генацыдзе беларускага народа». Законам прадугледжваецца юрыдычнае прызнанне генацыду беларускага народа, здзейсненага нацысцкімі злачынцамі і іх памагатымі ў гады Вялікай Айчыннай вайны і пасляваенны перыяд (да 1951 года). Пад беларускім народам разумеюцца ўсе савецкія грамадзяне, якія пражывалі на тэрыторыі БССР у названы перыяд. Адначасова ўстанаўліваецца крымінальная адказнасць за публічнае адмаўленне генацыду беларускага народа, напрыклад, з дапамогай размяшчэння адпаведнай інфармацыі ў СМІ альбо ў Інтэрнэце.
ВІРТУАЛЬНЫ ЛІТАРАТУРНЫ ГІД ПА КНІГАХ АБ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЕ
